Ascites is de medische term voor de opbouw van vloeistof in de buikholte. Het is verwant aan oedeem, waarbij er vocht wordt vastgehouden in de lichaamsweefsels. Ascites is zowel een aandoening als een symptoom van andere ziekten en kan verschillende oorzaken hebben. De behandeling ervan hangt af van de onderliggende oorzaak van de klachten.
Wat is ascites?
Als er abnormaal veel vloeistof in de buikholte aanwezig is, spreken we van ascites. In de volksmond wordt deze aandoening ook wel waterbuik of buikwaterzucht genoemd. De buikholte is de lichaamsholte onder het diafragma, waarin de spijsverteringsorganen (maag, darmen, lever) zich bevinden. Dit vocht in de buikholte is meestal zogenaamde sereuze vloeistof (een heldere en gele vloeistof). Er zijn verschillende oorzaken die kunnen leiden tot een opbouw van sereuze vloeistof in de buikholte. Ascites op zich is geen groot gezondheidsprobleem, maar de onderliggende oorzaak ervan kan dat wel zijn. Het is dus belangrijk om naar een arts te gaan, die kan vaststellen waardoor de ascites veroorzaakt wordt.
Wat is serieuze vloeistof?
In de medische wereld is “sereuze vloeistof” een overkoepelende term voor elke vloeistof die helder is en (licht)geel gekleurd. Het wordt zo genoemd omdat het lijkt op bloedserum, dat ook helder en lichtgeel is. Sereuze vloeistof wordt vooral gevonden in lichaamsholten. Het wordt uitgescheiden door sereuze klieren en membranen die zich in de wand van de lichaamsholte bevinden. Het doel van deze vloeistof is om te helpen bij verteringsprocessen, uitscheidingsprocessen en toevoer van zuurstof. Een aanwezigheid van te veel sereuze vloeistof in een lichaamsholte kan duiden op een ziekte.
Wat zijn de symptomen van ascites?
Bij ascites is de buik dik en opgezwollen. Bij gevorderde ascites zijn er geen plooien in de buik meer zichtbaar. De navel is uitgestulpt en de huid staat strak. Door het volume van het vocht kan er ademnood en buikpijn ontstaan. In extreme gevallen kan er wel meer dan 20 liter vocht in de buikholte aanwezig zijn. Ook kan je minder urine aanmaken dan normaal. Als je deze symptomen herkent, is het aan te raden om naar de huisarts te gaan. Die kan door een aantal testen (kloppen op de buik, bloedonderzoek, het nemen van een urinemonster) kijken of er inderdaad sprake is van ascites.
Twee typen ascites
Er zijn twee soorten ascites. Een arts kan bepalen om welke soort ascites het gaat. Vaak doet hij dit door het nemen van een buikpunctie, waarbij er met een holle naald wat vocht uit de buik wordt opgezogen. Dit is van belang om de onderliggende oorzaak vast te stellen.
- Exsudatieve ascites wordt veroorzaakt door ontstekingen of door kanker. Het valt te diagnosticeren door het eiwitgehalte in het vocht in de buikholte te meten. Bij een hoog eiwithalte is er sprake van exsudatieve ascites. Eierstokkanker bij de vrouw is een belangrijke veroorzaker van deze vorm van ascites. Maar ontstekingen in de buikholte kunnen evengoed exsudatieve ascites veroorzaken.
- Transudatieve ascites wordt meestal veroorzaakt door het weglekken van vocht uit de bloedvaten, de buikholte in. Het vocht bevat in dit geval weinig eiwitten. Meestal is de oorzaak een verhoogde druk in de leverpoortader, een belangrijk bloedvat dat bloed van het hart naar de lever brengt. Als de druk in deze ader oploopt, wordt er sereuze vloeistof door de wanden van het bloedvat heen geperst en komt dan in de buikholte terecht. Transudatieve ascites kent ook andere oorzaken, zoals hartfalen en tumoren in de lever.
Behandeling van ascites
Als de arts constateert dat er sprake is van ascites, krijgt de patiënt meestal de opdracht om bedrust te nemen. Vochtafdrijvende medicijnen, die de nieren stimuleren, kunnen er voor zorgen dat het vocht in de buikholte weer wordt opgenomen in het lichaam en via de nieren en urineweg wordt afgevoerd. Dit geeft verlichting van de klachten. Eventueel, vooral bij acute ascites, kan (een deel van) het vocht met een holle naald uit de buikholte verwijderd worden. Dit kan, zeker bij grote volumes vocht, lang duren.
De bovenstaande behandelingen zijn alleen bedoeld om de ascites zelf weg te nemen. Omdat ascites altijd een onderliggende oorzaak heeft zijn dit geen definitieve oplossingen. De behandelaar zal dan ook op zoek gaan naar de oorzaak van de ascites en onderzoeken wat de behandelingsmogelijkheden daarvoor zijn. We bespreken hieronder de belangrijkste aandoeningen die ascites veroorzaken.
Levercirrose
De meest voorkomende oorzaak van ascites is levercirrose. Bij levercirrose worden cellen van de lever omgezet in littekenweefsel. Dit proces is onomkeerbaar: het littekenweefsel kan niet terugveranderen in gezonde levercellen. Er is dan sprake van leverfalen, verminderd functioneren van de lever. Levercirrose leidt tot schade aan de gezondheid, omdat de lever een belangrijk orgaan is. De mate van levercirrose bepaalt de prognose.
Mechanisme
Bij levercirrose is er sprake van een verhoogde druk in de leverpoortader, een belangrijk bloedvat dat bloed naar de lever vervoert. Waarschijnlijk leidt een verhoogde druk in de poortader ertoe dat er vocht uit het bloedvatenstelsel weglekt. Er is hier sprake van transudatieve ascites. Het optreden van een verhoogde druk in de poortader staat bekend als portale hypertensie. Normaal is de druk in de poortader tussen 5 en 10 mmHg. Bij portale hypertensie is die altijd hoger dan 12 mmHg.
Symptomen
In het begin leidt levercirrose tot weinig symptomen. Omdat de druk in de poortader van de lever te hoog is, leidt het lichaam het bloed om via andere bloedvaten. Als dat niet meer mogelijk is ontstaan er pas symptomen. Omdat de lever een belangrijk orgaan is, waarvan het functioneren invloed heeft op het hele lichaam, is de lijst van mogelijke symptomen lang.
- Ascites: er vormt zich een opbouw van sereuze vloeistof in de buikholte;
- Oedeem: er wordt vocht opgehoopt in de benen en in andere lichaamsweefsels;
- Vergroting van de lever (splenomegalie);
- Gezwellen en afwijkingen van het oppervlak van de lever;
- Buikvliesontsteking;
- Anastomosen: er ontstaan nieuwe bloed- en haarvaten vanwege de noodzaak om een hoger bloedvolume te verwerken. Er kunnen haarvaten en spataders voorkomen rond de navel, in de slokdarm en maag en op de huid, vooral op de bovenarmen en de borst. Ook aambeien zijn een symptoom van levercirrose;
- Gewichtsverlies;
- Buikpijn;
- Geelzucht (de huid heeft een gelige tint);
- Kleine puntvormige bloedingen in de huid, vaak op de handen (petechiën). Ook donkere, vaak stervormige plekken op de huid (vaak in het gezicht) komen voor;
- Jeuk;
- Ophouden van de menstruatie bij vrouwen;
- Impotentie en vorming van borsten (gynecomastia) bij mannen;
- Trillende handen;
- Sufheid, verwarring, concentratieverlies.
Oorzaak
- De meest voorkomende oorzaak van levercirrose is alcoholgebruik. Hoe meer glazen alcohol iemand drinkt, hoe groter het risico op levercirrose is. Vaak treedt de aandoening op na jaren zwaar alcoholgebruik. Er valt geen veilige of verantwoordelijke mate van alcoholgebruik te noemen waarbij er geen risico op levercirrose is.
- Erfelijke aandoeningen kunnen ook leiden tot cirrose.
- Medicijnen of vergiftiging kunnen een oorzaak zijn. Als iemand een ernstige reactie op een bepaald medicijn heeft kan er spontaan cirrose optreden. Bepaalde gifstoffen zoals arsenicum kunnen bij langdurige blootstelling ook levercirrose veroorzaken.
Diagnose
Om te beginnen zal een arts een gesprek voeren met de patient. Daarbij stelt hij vragen over het voorkomen van ziekten in de familie, zijn drinkgedrag en andere aspecten van zijn leven. Hij klopt op de buik en kijkt of er ascites aanwezig is. Als er een vermoeden is dat het om levercirrose kan gaan wordt er een radiografisch onderzoek uitgevoerd. Daardoor valt levercirrose te herkennen.
Vervolgens wordt onderzocht hoe de lever er aan toe is. Dit kan door middel van veel verschillende onderzoeken worden vastgesteld.
- Bloedonderzoek – hierbij worden bepaalde bloedwaarden, zoals eiwitten en enzymen, in het bloed gemeten.
- Gastroscopie – een kleine kijkoperatie waarbij via de mond een buisje in de slokdarm en maag van de patiënt wordt ingebracht. Een arts kan dan zien of er spataderen gevormd zijn in deze organen, wat vaak voorkomt als er sprake is van levercirrhose.
- CT-scan – de patiënt mag in een grote scanner gaan liggen. Hierbij wordt röntgenstralen gebruikt om opnames van de lever te maken. Zo kan een computer een 3D-beeld van de lever samenstellen, waarop de zwellingen die vaak optreden bij cirrose te zien zijn.
- MRI-scan – ook hierbij worden er opnames van iemand gemaakt in een grote scanner. Er worden geen röntgenstralen gebruikt, maar een magnetisch veld. Ook hier kan een driedimensionaal beeld van de lever worden samengesteld, waarop afwijkingen zichtbaar zijn voor de behandelaar.
- Leverbiopsie – er kan er een leverbiopsie worden genomen. Dat is een kleine operatieve ingreep waarbij een monster wordt genomen van het weefsel van de lever. Onder plaatselijke verdoving wordt dan een naald via de buik in de lever gebracht. Daar wordt een miniem stukje van de lever weggenomen.
- Echografie – hierbij wordt met behulp van geluidsgolven onderzocht hoe groot de lever is en wat de conditie van de poortader is.
Prognose
Hoe ver het proces van levercirrose gevorderd is bepaalt de prognose van de patiënt. Dat wordt bepaald door middel van de Child Pugh-classificatie. De lever krijgt als het ware een rapportcijfer dat aangeeft hoe goed hij nog functioneert. Ook eventuele complicaties hebben invloed op de beoordeling. De lever krijgt een cijfer van 5 tot 15. Hoe hoger dit getal, hoe ernstiger de cirrose is.
Een andere manier om aan te geven wat de conditie van de lever is, is het MELD systeem. Aan de hand van bloeduitslagen van de patiënt kan er een MELD-score worden gegeven. Deze score geeft een indicatie van de kans dat de patiënt binnen drie maanden komt te overlijden aan de ziekte. De MELD-score loopt van 7 tot 40. Als de score hoger is dan 15, is er sprake van een aanzienlijk risico op overlijden. Dit is een indicatie dat er een levertransplantie moet worden overwogen.
Behandeling
Levercirrose kan op meerdere manieren worden behandeld. De juiste behandeling hangt af van de oorzaak. De cirrose zelf kan niet worden teruggedraaid, maar verdere vorming van littekenweefsel kan wél voorkomen worden.
- Als er sprake is van hepatitis, worden er medicijnen tegen deze ziekte gegeven.
- Er worden vaak ook medicijnen gegeven tegen ascites (vochtafdrijvende medicijnen), zodat het vocht uit de buikholte verdwijnt.
- Als de cirrose ernstig genoeg is en er een grote kans bestaat op overlijden, dan wordt overgegaan tot levertransplantie. Dit is een ingrijpende en gecompliceerde operatie waarbij de zieke lever wordt vervangen door de lever van een overleden donor. Na de operatie is er intensieve begeleiding van de patiënt door specialisten nodig.
Ook gelden er adviezen aan de patiënt om gezond te blijven. Het is van belang om deze adviezen op te volgen, omdat de levercirrose anders kan verergeren.
Het is belangrijk om geen alcohol (meer) te drinken. Alcoholgebruik zorgt dat de nog werkende cellen van de lever ook in littekenweefsel veranderen, tot de lever niet meer functioneert. Ook kan een door cirrose aangetaste lever niet meer goed de alcohol afbreken, waardoor de alcohol in het lichaam veel meer schade aanricht dan bij iemand met een gezonde lever.
Voor iemand die aan levercirrose leidt is het belangrijk om goed en gezond te eten, met een gebalanceerd dieet en voldoende calorieën. Een arts kan je daarvoor doorverwijzen naar een diëtist.
Zorg voor voldoende beweging, minimaal een half uur per dag. Dit kan een (lichte) sport zijn, maar wandelen of fietsen zorgt ook voor verbetering.
Portale hypertensie (verhoogde druk in de lever poortader)
Ascites wordt vaak veroorzaakt door portale hypertensie. Portale hypertensie, een verhoogde druk in de leverpoortader, is meestal een symptoom van levercirrose. Maar het kan ook veroorzaakt worden door een blokkage in of naast de poortader zelf. Er kan sprake zijn van bloedklonters in de poortader, waardoor bloed niet meer goed door kan stromen en de druk in de ader hoger wordt. Ook kan een goedaardige of kwaadaardige tumor in of naast de poortader aanwezig zijn. Deze drukt dan de poortader dicht, waardoor de bloedstroom gehinderd wordt. Portale hypertensie treedt op bij bepaalde aandoeningen, zoals bij het syndroom van Budd-Chiari.
Het syndroom van Budd-Chiari
Het syndroom van Budd-Chiari, ook bekend als hepaticoveno-occlusieve ziekte, is een leveraandoening die de poortader in de lever blokkeert.
Symptomen
Het syndroom van Budd-Chiari heeft een aantal symptomen. De symptomen komen meestal niet allemaal tegelijk voor en kunnen moeilijk waar te nemen zijn.
- Buikpijn die soms snel erger wordt;
- Vergrote lever (hepatomegalie) ;
- Ascites;
- Hoger gehalte aan leverenzymen;
- -Encefalopathie;
- Verminderde werking van de lever.
Diagnose
De diagnose van dit syndroom wordt gesteld door in een bloedmonster de waarde van de leverenzymen te meten. Ook andere bloedparameters, zoals creatinine en ureum, worden getest. Als het syndroom van Budd-Chiari wordt vermoed, wordt er een echo van de buik gemaakt. Soms wordt er een biopt genomen om de exacte oorzaak van de klachten vast te kunnen stellen.
Oorzaken
Meestal (in 75% van de gevallen) ligt trombose ten grondslag aan het syndroom van Budd-Chiari. In veel andere gevallen wordt de leverpoortader dichtgedrukt door een externe massa, bijvoorbeeld een tumor. Er kunnen andere oorzaken (zwangerschapscomplicaties, ontstekingen, problemen met de bloedstolling) in het spel zijn.
Behandeling
De behandeling van syndroom van Budd-Chiari hangt af van de oorzaak. Als er sprake is van trombose worden meestal medicijnen tegen trombose gegeven. Als de oorzaak ligt in het dichtdrukken van de leverpoortader door een massa, wordt die massa operatief verwijderd. Er wordt dan onderzocht of het een goedaardige of kwaadaardige tumor (kanker) betreft.
Nierfalen (uraemie)
Als je nieren niet goed werken spreken we van nierfalen. Nieren maken het bloed schoon en vrij van gifstoffen en afvalstoffen, die dan via de urine worden uitgescheiden. Ook zijn nieren verantwoordelijk voor het op peil houden van de bloeddruk. Er bestaat acuut nierfalen en chronisch nierfalen.
Als bepaalde sensoren in de nieren niet goed (meer) werken, zorgen ze dat er meer vocht dan nodig is terug in het lichaam wordt opgenomen. Lichaamsweefsels kunnen daardoor volstromen met vocht (oedeem) en het vocht kan ook in de buikholte terecht komen, waar het ascites veroorzaakt. De nierproblemen leiden in dit geval dus tot de ascites.
Oorzaken
Nierfalen wordt bijna altijd veroorzaakt door andere aandoeningen. Een paar van de veel voorkomende oorzaken van chronisch nierfalen zijn diabetes, een hoge bloeddruk, alcoholgebruik en medicijnen. Acuut nierfalen kan worden veroorzaakt door nierstenen, ontsteking of een verstopping van een bloedvat.
Symptomen
Bij nierfalen kunnen de nieren het bloed niet meer zuiveren van afvalstoffen. Dat kan verschillende vervelende symptomen opleveren, zoals misselijkheid, kortademigheid en zwakte, oedeem en ascites, jeuk, trillende spieren en verminderde aanmaak van urine. Bij acuut nierfalen treden deze symptomen plotseling op.
Diagnose
De arts kan aan de hand van bloedtesten en een urinemonster vaststellen of er sprake is van nierfalen.
Behandeling
Bij acuut nierfalen kan er worden opgetreden tegen de oorzaak. Als dat bijvoorbeeld een ontsteking is, kan een arts antibiotica voorschrijven. Bij chronisch nierfalen is de nier onherstelbaar beschadigd. In dat geval kan nierdialyse de functie van de nieren overnemen, of er kan worden besloten tot een niertransplantatie.
Pancreatitis (ontsteking van de alvleesklier)
Een ontsteking van de alvleesklier of pancreas kan ascites veroorzaken. De onderliggende ontsteking van de pancreas kan veroorzaakt worden door zwaar alcoholgebruik of door galstenen. Er zijn twee vormen van pancreatitis, namelijk acuut en chronisch.
Symptomen
- Ascites
- Ernstige, vaak uitstralende buikpijn
- misselijkheid
- Koorts en overgeven
- Geelzucht (bij galstenen)
- Gewichtsverlies en diarree
Oorzaak
- Zwaar alcoholgebruik;
- Galstenen;
- Een stofwisselingsziekte;
- Beschadiging aan de pancreas, bijvoorbeeld door een ongeluk of eerdere ziekte.
Behandeling
Deze hangt af van de onderliggende oorzaak. Als de pancreatitis wordt veroorzaakt door galstenen, moeten deze operatief worden verwijderd. Als de oorzaak alcoholgebruik is moet de patiënt stoppen met drinken. Chronische pancreatitis is niet te behandelen. In dit geval richt de behandeling zich op bestrijding van de symptomen, zoals pijnstilling en het geven van vochtafdrijvende medicijnen tegen ascites. Op termijn kan dan besloten worden om (een deel van) de pancreas weg te halen. Dat is een heftige operatie, waarna een patiënt de rest van zijn leven medicijnen moet gebruiken.
Hartfalen
Bij (congestief) hartfalen werkt het hart niet goed. Het pompt niet voldoende bloed binnen het lichaam rondrond en dat leidt tot diverse symptomen. Congestief hartfalen kan ascites veroorzaken
Oorzaken
Veel verschillende hartziekten kunnen aanleiding geven tot hartfalen. Ook stofwisselingsziekten en diabetes kunnen hartfalen veroorzaken.
Symptomen
Een aantal veelvoorkomende symptomen bij hartfalen zijn ademnood, vermoeidheid, oedeem en ascites, snelle of onregelmatige hartslag, pijn op de borst en hoesten.
Diagnose
Een arts zal een aantal simpele testen uitvoeren om te bepalen of er een vermoeden van hartfalen is. Een onderzoek met een stethoscoop en een bloedonderzoek zijn vaak de eerste stappen. Daarna kan een arts besluiten tot verdere onderzoeken, zoals radiografie, een electrocardiogram (ECG), angiogram of MRI.
Behandeling
Hartfalen valt goed te behandelen, net als de symptomen van de aandoening. Met medicijnen kunnen veel van de verschijnselen die met hartfalen samenhangen, waaronder ascites, tegengegaan worden. Het is belangrijk om de levensstijl aan te passen als je lijdt aan hartfalen. Zorg ervoor dat je voldoende beweegt, goed eet, zout en alcohol vermijdt en overtollig gewicht kwijtraakt.
Hepatitis
Hepatitis of leverontsteking kan leiden tot ascites. Vooral bij hepatitis B of C treedt vaak ophoping van vloeistof op. Leverontsteking is een ernstige aandoening en kan afhankelijk van de vorm tot complicaties zoals levercirrose leiden. Symptomen van hepatitis zijn moeheid, koorts, geelzucht, gebrek aan eetlust en donker gekleurde urine.
Kanker
Bij ongeveer zeven procent van alle patiënten die ascites hebben is er sprake van kanker. Meestal gaat het om een vorm van kanker van de spijsverteringsorganen. Kanker kan op een aantal manieren ascites veroorzaken, bijvoorbeeld door bloedvaten en lymfekanalen te blokkeren waardoor het vocht niet weg kan uit de buikholte. Sommige kankers, waaronder leverkanker, leiden tot leverschade waardoor ascites optreedt.
Symptomen
Veel voorkomende symptomen van kanker zijn buikpijn, ademnood, misselijkheid en gewichtsverlies.
Diagnose
Om de aanwezigheid van kanker te onderzoeken worden eerst bloedmonsters onderzocht. Met een reeks aan geavanceerde opsporingsmethoden, zoals CT-scans, MRI en ultrasound kan een behandelaar daarna onderzoeken of er inderdaad sprake is van kanker. Ook kan met een naald een biopsie worden genomen van verdacht weefsel om te kijken of dit kwaadaardig is.
Behandeling
Kanker is een ernstige ziekte. De behandelingsmethoden voor kanker ontwikkelen zich snel: soorten kanker die vroeger inoperabel waren kunnen nu effectief worden bestreden. De juiste behandeling voor elke soort kanker is anders en kan bestaan uit een operatieve ingreep, chemotherapie, bestraling en veel andere methoden.
