Bacteriën zijn kleine levensvormen die overal ter wereld voorkomen. Ze zijn microscopisch en dus niet zichtbaar met het blote oog. Bacteriën bestaan maar uit één cel. Ze leven op bijna alle plekken ter wereld, op het land, in de bodem, in de zee en in de lucht. Sommige soorten kunnen in extreme omstandigheden overleven, bijvoorbeeld beneden op de oceaanbodem of in de kraters van vulkanen. Ze komen ook voor op en in planten, dieren en mensen. De meeste soorten bacteriën zijn onschadelijk of zelfs nuttig, maar andere soorten kunnen infecties en ziekten veroorzaken. Slechts een klein percentage van alle bestaande bacteriën is in staat op mensen ziek te maken.
In en op het lichaam van de mens vinden we honderden verschillende soorten bacteriën. Vooral op onze huid en in het maag-darmkanaal komen ze voor. Ons afweersysteem beschermt ons tegen binnengedrongen bacteriën. In onze darmen helpen nuttige bacteriën met de vertering van ons voedsel; deze bacteriën worden wel “darmflora” genoemd (hoewel bacteriën geen planten zijn). Ook zorgt hun aanwezigheid voor omstandigheden die het voorkomen van schadelijke bacteriën en andere ziekteverwekkers tegengaan.
In deze tekst behandelen we bacteriën die bij de mens ziekten kunnen veroorzaken. Een ziekte die door een bacterie, virus, schimmel of parasiet wordt veroorzaakt noemen we een infectie. We leggen uit welke soorten bacteriële infecties er zijn, hoe je ze oploopt en hoe je ze kunt voorkomen.
Wat is een bacteriële infectie?
Een bacteriële infectie is het massaal voorkomen van een schadelijke soort bacterie in of op het lichaam. Bijna elk lichaamsdeel kan getroffen worden door bacteriële infecties. Longontsteking, acne en salmonella zijn bekende aandoeningen die door een bacteriële infectie worden veroorzaakt. Er zijn drie groepen bacteriën. Ze worden van elkaar onderscheiden door de vorm die hun enige cel heeft. Er zijn staafvormige bacteriën (bacillen), ronde of ovale bacteriën (kokken), vibrionen (kommabacteriën) en spiraalvormige bacteriën (spirillen). Ook is er een onderscheid tussen grampositieve bacteriën (met een dikke wand rond hun cel) en gramnegatieve bacteriën (met een dunne celwand).
Om er bij een infectie achter te komen welke bacterie de aandoening veroorzaakt worden een paar verschillende testen toegepast. Voorbeelden zijn gramkleuring die aangeeft of de bacterie grampositief of gramnegatief is, en het antibiogram, waarbij een cultuur (kweekje) van de bacterie wordt blootgesteld aan verschillende antibiotica om te kijken waarvoor de bacterie gevoelig is. Deze testen helpen de arts om te bepalen welke bacterie er verantwoordelijk is voor de infectie en wat de meest geschikte behandeling is.
Verschillen tussen bacteriën en virussen
Veel infecties worden veroorzaakt door virussen, niet door bacteriën. We spreken dan van een virale infectie. Een virus is een andere soort ziekteverwekker en veel kleiner dan een bacterie. Een virus kan zich, in tegenstelling tot een bacterie, niet zelf voortplanten. Een virus is eigenlijk een rondzwervend
stukje DNA of RNA (de bouwstof voor alle leven) dat een cel van een groter organisme nodig heeft om zich voort te planten. Als een virus een cel binnendringt (infectie) gebruikt hij de systemen van die cel voor het maken en repareren van DNA. De cel produceert dan kopieën van het virus, die daarna weer andere cellen kunnen infecteren. De symptomen van een infectie door een virus of een bacterie verschillen per soort ziekteverwekker en per lichaamsdeel dat geïnfecteerd is. Soms lijken de symptomen van een virale infectie erg op die van een bacteriële infectie. Een verkoudheid (virale infectie) kan bijvoorbeeld dezelfde symptomen hebben als een bijholteontsteking (bacteriële infectie): hoesten, hoofdpijn, verstopte neus, vermoeidheid enzovoort. Om er bij een ziektegeval achter te komen of er sprake is van een virale of van een bacteriële infectie kan de arts afgaan op de symptomen van de ziekte (bijvoorbeeld koorts en koude rillingen) en verschillende onderzoeken uitvoeren.
Een ziekte kan ook veroorzaakt worden door een schimmel of een parasiet. Bepaalde schimmels, kleine meercellige organismen uit dezelfde groep als de paddenstoelen, kunnen bijvoorbeeld infecties van de huid of de luchtwegen veroorzaken. Een parasiet is in de medische wereld de term voor een groter meercellig organisme, bijvoorbeeld een wormpje, die ook infecties kan veroorzaken. Ook hier geldt dat een arts altijd zal proberen te bepalen welke specifieke ziekteverwekker aanwezig is en daar de behandeling op af zal stemmen.
Bacteriële huidinfecties
Infecties van de huid door bacterien worden meestal veroorzaakt door grampositieve bacteriën, vaak de soorten Staphylococcus en Streptococcus. Deze bacteriën zijn altijd aanwezig op onze huid en veroorzaken daar meestal geen problemen. Soms kan hun aanwezigheid echter uitgroeien tot een infectie. Een arts kan antibiotica voorschrijven, medicijnen die de groei van de bacteriën die de infectie veroorzaken hinderen. Daardoor geneest een bacteriële huidinfectie sneller.
Veel voorkomende huidinfecties door bacteriën zijn:
- Acne vulgaris ontstaat vooral bij pubers en jonge volwassenen. Er wordt door haarzakjes te veel talg geproduceerd, die de haarzakjes afsluiten en leiden tot een opbouw van talg, huidcellen en ander materiaal. Als het afgesloten haarzakje gaat ontsteken door de aanwezigheid van bacteriën ontstaat er een rood, gezwollen en pijnlijk puistje.
- Folliculitis. Dit is een infectie van de haarzakjes in de huid (follikels) die rode en opgezwollen bultjes of puistjes gevuld met pus veroorzaakt. Je kan folliculitis oplopen via warme baden en zwembaden waar de verantwoordelijke bacterie in voorkomt.
- Steenpuisten. Een steenpuist is een gevorderde versie van folliculitis. De ontstoken plek ligt dieper. De steenpuist is een rode, verharde ontsteking gevuld met pus en is vaak erg pijnlijk. Meestal geneest een steenpuist vanzelf. De puist barst open, waardoor de pus naar buiten stroomt en de infectie kan genezen. Een arts kan het proces versnellen door de steenpuist door te prikken en een behandeling met antibiotica te geven. Omdat een steenpuist besmettelijk is, is het belangrijk dat hij voorzichtig behandeld wordt.
- Cellulitis is een bacteriële infectie die vaak op de benen voorkomt. De geïnfecteerde plekken zijn pijnlijk, rood en voelen vaak warm aan.
- Impetigo of krentenbaard is een infectie die vaak bij jonge kinderen voorkomt. Er ontstaat een huiduitslag die zich ontwikkelt tot bultjes en zweertjes, die open kunnen barsten. Daaruit vloeit een geel vocht dat tot korstjes opdroogt. Impetigo ziet er verontrustend uit, maar is meestal onschuldig. Een arts kan eventueel een crème of zalf met antibiotica voorschrijven om genezing te versnellen. Impetigo is besmettelijk voor anderen.
Voedselinfecties veroorzaakt door bacteriën
Er zijn verschillende soorten bacteriën die ons ziek kunnen maken als ze via ons voedsel in ons lichaam terecht komen. Een voedselinfectie wordt meestal voedselvergiftiging genoemd en veroorzaakt symptomen zoals misselijkheid, braken, diarree, buikpijn en soms koorts en koude rillingen. Vooral rauw vlees, rauwe vis, eieren en ongepasteuriseerde melkproducten kunnen bacteriën bevatten die voedselinfecties veroorzaken. Onhygiënische voedselbereiding kan ook leiden tot de groei van bacteriën in voedsel en een voedselinfectie. De volgende soorten bacteriën zijn vaak verantwoordelijk.
- Escherichia coli (E. coli) geeft ernstige diarree, soms met bloed in de ontlasting. Ook treden misselijkheid, braken, koorts en buikkramp vaak op.
- Campylobacter jejuni (C. jejuni) is een bacteria die een infectie veroorzaakt met diarree, buikkrampen en koorts.
- Clostridium botulinum (C. botulinum) is een bacteria die krachtige neurotoxines (gifstoffen) produceert. Deze bacterie kan een ernstige vorm van voedselvergiftiging veroorzaken.
- Listeria monocytogenes (L. monocytogenes) veroorzaakt koorts, spierpijn en diarree. Deze voedselinfectie komt het meest voor bij mensen met een verzwakt immuunsysteem, ouderen, jonge kinderen en zwangere vrouwen.
- Salmonella kan een ernstige voedselinfectie veroorzaken met onder andere koorts, diarree, en buikkramp als symptomen. De infectie duurt meestal tussen vier en zeven dagen.
- Vibrio veroorzaakt diarree, maar kan ook ernstige huidinfecties veroorzaken als de bacterie in een open wond terechtkomt. Eén van de soorten bacteriën van het geslacht Vibrio (Vibrio cholerae) veroorzaakt cholera, een levensbedreigende ziekte gekenmerkt door uitdroging en ernstige diarree. Deze ziekte is zeldzaam in Europa.
Seksueel overdraagbare bacteriële infecties (SOA’s)
De meeste SOA’s of seksueel overdraagbare aandoeningen worden veroorzaakt door bacteriën. Ze ontstaan wanneer de bacterie die de aandoening veroorzaakt via seksueel contact van de ene op de andere persoon wordt overgedragen. Een bacteriële SOA heeft niet altijd symptomen, maar kan wel schade aan het voortplantingsstelsel toebrengen, potentieel met onvruchtbaarheid tot gevolg.
- Chlamydia is een infectie die bij zowel mannen als vrouwen voorkomt. Symptomen komen niet altijd voor, maar er kan afscheiding uit de penis of vagina optreden, net als pijn bij het plassen, een branderig gevoel of opzwellen van de testikels.
- Gonorroe (ook wel bekend als een druiper) wordt veroorzaakt door een bacterie. De ziekte komt bij zowel mannen als vrouwen voor. Symptomen zijn onder andere afscheiding, pijn bij het plassen, een branderig gevoel en pijn in het bekken. Gonorroe kan ontstekingen van de baarmoeder en van de bijbal veroorzaken en kan tot ernstige complicaties leiden wanneer de infectie andere delen van het lichaam aantast.
- Syfilis is een ziekte die uit meerdere fases bestaat. Eerst treedt er een zweer op op de plaats van de infectie. Later volgt er uitslag, vaak op handen en voeten. De derde fase is ernstig en leidt tot vernietiging van zenuwweefsel, huidweefsel en delen van het hart- en vaatstelsel. Syfilis is goed te behandelen met antibiotica, maar de symptomen van de ziekte zijn niet altijd goed herkenbaar en kunnen op die van andere aandoeningen lijken.
- Bacteriële vaginose is een infectie die optreedt wanneer de bacteriën die van nature in de vagina aanwezig zijn sterk in aantal toenemen. Verhoogde en vies ruikende vaginale afscheiding die vaak wit of grijs is, en pijn bij het plassen, zijn vaak symptomen.
Infecties van de luchtwegen door bacteriën
Er zijn een aantal bacteriën die de longen, bronchiën of keel kunnen infecteren.
- Keelontsteking (faryngitis) is een milde ontsteking van de keel. De patiënt heeft keelpijn en soms hoofdpijn, misselijkheid of koorts.
- Acute bronchitis (ontstekingen van de bronchiën) wordt meestal veroorzaakt door een virus, maar bacteriën zijn in zo’n 10% van de gevallen de boosdoener. Bronchitis zorgt voor een kriebelhoest, ophoesten van slijm en koorts. Bij een bacteriële bronchitis duurt de koorts langer dan een paar dagen en is het geven van antibiotica zinvol.
- Longontsteking ontstaat als er bacteriën via de lucht in de longblaasjes terecht komen en die infecteren. Dat leidt tot hoesten, koorts en moeite met ademhalen. Longontsteking kan behandeld worden met antibiotica en gaat meestal zonder gevolgen voorbij, maar mensen met een zwakke gezondheid kunnen erg ziek worden of zelfs komen te overlijden.
- Tuberculose komt in West-Europa bijna niet meer voor. De bacterie die tuberculose veroorzaakt vormt groeisels in de longen (tuberkels) waardoor de longfunctie steeds verder achteruitgaat. Dat veroorzaakt meerdere symptomen, zoals zwakheid, het ophoesten van bloed en pijn op de borst. Op de lange termijn kan tuberculose dodelijk zijn.
Andere bacteriële infecties
- Meningitis is een ernstige ontsteking van de vliezen rond de hersenen. Deze ziekte kan door bacteriën worden veroorzaakt. Symptomen zijn onder andere hoofdpijn, koorts en een stijve nek.
- Otitis media of middenoorontsteking kan zowel door bacteriën als virussen worden veroorzaakt. Deze aandoening komt het meest voor bij baby’s en kleine kinderen.
- Een urineweginfectie is een infectie van een deel van urinewegen, dus de blaas, nieren of plasbuis.
Antibiotica om bacteriële infecties te bestrijden
Antibiotica zijn medicijnen die infecties door bacteriën bestrijden. Ze zorgen ervoor dat bacteriën minder goed kunnen groeien en zich vermenigvuldigen. Daardoor vermindert het aantal bacteriën in het geïnfecteerde gebied en krijgt het lichaam de kans om te genezen. Het is, als een arts antibiotica voorschrijft, belangrijk om je aan het gebruiksvoorschrift te houden. Als je dat niet doet kan de infectie voortduren. Virussen zijn niet gevoelig voor antibiotica. Toch kan je als je een virale infectie hebt antibiotica voorgeschreven krijgen. Dat is om te voorkomen dat er een secundaire bacteriële infectie optreedt (superinfectie). Een secundaire infectie kan ontstaan als iemands gezondheid slecht is door een al bestaande aandoening, in dit geval de oorspronkelijke virale infectie.
Doordat antibiotica veel gebruikt worden, zijn een aantal soorten bacteriën resistent geworden tegen sommige soorten antibiotica. Ze zijn dan niet meer gevoelig voor het medicijn. Een infectie met deze soorten bacterie is gevaarlijk, omdat een behandeling van een infectie dan niet aanslaat. Sommige soorten bacteriën zijn resistent tegen meerdere soorten antibiotica, en besmettingen met deze soorten kost op dit moment in de VS zo’n 20.000 mensen per jaar al het leven.
